| Poprzedni | Spis treści | Następny |
8. Zasoby wodne Zielonej Góry - element jej zrównoważonego rozwoju
autorzy: Ireneusz Wróbel, Zygmunt Lipnicki
Motto
"W każdym mieście powinna być obfitość źródeł i fontann. Jeżeli ich brak, to powinny być urządzane rezerwuary dla zbioru i magazynowania wód deszczowych, które bardzo przydadzą się mieszkańcom w czasie posuchy lub szkód wyrządzonych przez wojny (?) we wszystkich państwach trzeba organizować dostawę wody czystej. Koniecznością jest oddzielać wodę pitną od tej, którą wykorzystuje się dla innych potrzeb"
Arystoteles (384-322 p.n.e.)
Przytoczone powyżej słowa mądrego wielkiego filozofa są ciągle aktualne i stosują się jak najbardziej do Zielonej Góry. Miasta, które trochę podobnie jak starożytne Ateny, posiada łagodny klimat, urozmaiconą rzeźbę terenu i otaczające je duże kompleksy leśne. Każdy rejon na naszej planecie charakteryzuje się swoistymi warunkami fizyczno-geograficznymi, na które składają się podstawowe elementy środowiska - klimat, powierzchnia ziemi i jej ukształtowanie, gleby, kompleksy roślinne oraz życiodajne zasoby wód powierzchniowych i podziemnych. Zasoby środowiska nie są jednak nieskończone. Mają skończoną przestrzeń występowania i określoną przez naturę jakość poszczególnych składników środowiska. Woda zwykła zwana słodką, jest substancją życia, nazywana też była w przeszłości krwioobiegiem Ziemi. Badacze dawnych cywilizacji twierdzą: "Rzeki są kolebką cywilizacji. Cywilizacje mogły tylko tam powstawać gdzie płynęły obfite w wodę rzeki i potoki (np. cywilizacje: chińska, harappańska, egipska, mezopotamska i inne)".
Zielona Góra też miała taką swoją kolebkę - potok Złotą Łączę (rys. 8-1). Potok ten był źródłem zaopatrzenia w wodę pitną i gospodarczą. Przepływał przez dawną Zieloną Górę i był elementem wzbogacającym piękno krajobrazu. W połowie XIV wieku bogacące się mieszczaństwo, dla zwiększenia bezpieczeństwa buduje ziemno-drewniane wały obronne i przylegające od wewnątrz do wałów mury obronne (rys. 8-2). Na zewnątrz wałów obronnych zbudowano fosę (Graben), do której wprowadzono koryto Złotej Łączy. Było to przedsięwzięcie nieprzemyślane z punktu widzenia ochrony zasobów wodnych. Zmniejszył się przepływ Złotej Łączy, a wody były na tyle zanieczyszczone, że stały się uciążliwe dla mieszkańców. Z czasem, to co kiedyś dawało początek miastu Zielona Góra, ujęto w kanał ścieków komunalnych. Dzisiaj tylko z kronik miejskich wiemy, że przez centrum Zielonej Góry płynął wartki potok typu górskiego. Tej szkody naprawić już nie można.
1 - kościół Św. Jana, 2 - ratusz i jatki, 3 - kościół parafialny Św. Jadwigi
Rysunek 8-1. Zielona Góra - układ przestrzenny po 1400 r. wg Posadzy [1]
1 - kościół Św. Jana, 2 - ratusz i jatki, 3 - kościół parafialny Św. Jadwigi, 4 - Brama Dolna, 5 - Brama Górna, 6 - Nowa Brama
Rysunek 8-2. Zielona Góra - po wybudowaniu murów obronnych i fosy. Rok ok. 1487 wg Posadzy [1]
W tej sytuacji mieszkańcy musieli sięgać po coraz to inne formy zasobów wodnych niezbędnych dla swojej egzystencji. Zasoby wód podziemnych i powierzchniowych, których nie ma w Zielonej Górze w nadmiarze, powinny podlegać szczególnej uwadze i ochronie. Woda jest bardzo istotną częścią środowiska naturalnego człowieka. Właściwe jej używanie zapobiega niekorzystnym zjawiskom, takim jak: susza, brak i zła jakość wody pitnej, niekorzystny mikroklimat, podtapianie terenów mieszkalnych.
Zasoby wody tworzą naczynia połączone, ale zakres połączenia nie dotyczy tylko materii wody. Właściwe gospodarowanie zasobami jest częścią zrównoważonego rozwoju całego miejskiego systemu. Należy o gospodarowaniu wodą dyskutować w szerokim kontekście społecznym Zielonej Góry: sferze środowiska, gospodarki, życia i rekreacji mieszkańców. Temat zasobów wodnych jako bardzo istotnej części środowiska naturalnego Zielonej Góry dotyczy wszystkich jej mieszkańców, a w szczególności ich warunków życia i należy do problematyki ogólnospołecznej.
8.1. Fizyczno-geograficzne położenie Zielonej Góry
Ukształtowanie terenu Zielonej Góry jest bardzo urozmaicone i kiedy spoglądamy na miasto ze wzgórza lub z wieży widokowej to przypominają się krajobrazy Pogórza Sudeckiego (rys. 8-3). Obszar Zielonej Góry zajmuje centralną część wyniosłości nazywanej Wałem Zielonogórskim, będącym subregionem Wysoczyzny Zielonogórskiej. Wysoczyznę Zielonogórską otaczają pradoliny: od północy Warszawsko-Berlińska z dnem usytuowanym na rzędnych ok. 50-55 m n.p.m. i od południa Głogowsko-Barucka ukształtowana na poziomie 55-80 m n.p.m. W granicach Zielonej Góry występuje duże zróżnicowanie wysokości od 80-100 m n.p.m. do ponad 200 m n.p.m. Najwyższe wzniesienie znajduje się na zachód od granic Zielonej Góry i osiąga wysokość 221 m n.p.m. - nazywane jest Górą Wilkanowską. Duża zmienność hipsometrii na niewielkich odległościach tworzy znaczne spadki terenu, co w konsekwencji sprzyja szybkiemu odpływowi wód opadowych, a na terenie miasta w czasie nawalnych deszczów powoduje podtopienia budowli. Zalesienie stoków Wału Zielonogórskiego sprzyja ograniczeniu naturalnego odpływu wód opadowych i ułatwia infiltrację tych wód do gruntu i odnowę wód podziemnych.
Klimat Zielonej Góry wg K. Prawdzica i Cz. Koźmińskiego [3] wydzielony został w oddzielną Krainę Klimatyczną ze względu na nieco niższe temperatury w stosunku do otaczających pradolin oraz najwyższe w regionie lubuskim opady atmosferyczne (średnia roczna z wielolecia 625 - 690 mm). W Zielonej Górze przeważają wpływy klimatu oceanicznego.
Rysunek 8-3. Usytuowanie Zielonej Góry na tle regionów fizycznogeograficznych i większych zbiorników wód podziemnych czwartorzędowych podlegających szczególnej ochronie
Sieć hydrograficzna
Zielona Góra usytuowana jest na skłonach Wału Zielonogórskiego (rys. 8-3 i 8-5), wierzchowinami którego przebiega wododział o kierunku SW - NE. Wododział dzieli obszar Zielonej Góry na dwie zlewnie: północną - Odry z dopływami Złotej Łączy i Gęśnika i południową - Śląskiej Ochli (też dopływ Odry). Sieć hydrograficzna Zielonej Góry jest bardzo uboga. W porównaniu z okresem przedlokacyjnym zniszczeniu i zanikowi uległo wiele niedużych strumieni i liczne źródła, które we wczesnym średniowieczu były źródłem wody dla mieszkańców.
Na północnych skłonach Wału Zielonogórskiego mają swe obszary źródliskowe i górne odcinki przepływu następujące cieki:
Na południowych skłonach Wału Zielonogórskiego w granicach miasta biorą początek następujące cieki:
Rysunek 8-4. Teren rekreacyjno-wypoczynkowy "Ochla" przy ul. Botanicznej
Rozbudowa istniejących basenów w latach 70-tych ub. stulecia i budowa dodatkowych spowodowały zmianę naturalnego reżimu wodnego Pustelnika. Wg wykonanych we wrześniu 1970 r. pomiarów przez Przedsiębiorstwo Hydrogeologiczne w Gdańsku [2] do basenów wpływało: 10,04 dm3/s (36,15 m3/h), natomiast wypływało 2,12 dm3/s (7,64 m3/h). Długość cieku w granicach miasta wynosi 3,5 km. W 3,2 km biegu Pustelnik okresowo zanika w piaskach. Wraz ze zbiornikami stanowi bardzo atrakcyjny obszar dla wypoczynku i turystyki, niezależnie od pory roku.
8.2. Horyzonty użytkowe wód podziemnych Zielonej Góry
W granicach Zielonej Góry, od co najmniej XV wieku, wody podziemne horyzontu czwartorzędowego były eksploatowane poprzez ujmowanie naturalnych źródeł bądź budowę płytkich studzien. Z czasem sięgano po wody podziemne coraz głębiej występujące. Wraz z rozwojem przemysłu i wzrostem liczby mieszkańców (rys. 8-6) wzrastało zapotrzebowanie na wodę. Osady czwartorzędowe są pochodzenia głównie rzecznego, wodnolodowcowego, lodowcowego i wydmowego, a ich miąższość dochodzi do 100 m. Osady te nie zalegają horyzontalnie - zostały zaburzone przez lądolody, jakie w epoce plejstoceńskiej przemieszczały się przez Ziemię Lubuską ku południowi. Lądolody napotykając na swojej drodze nierówności pod wpływem swego nacisku deformowały zalegające w podłożu starsze osady geologiczne. Powstały w ten sposób różnej wielkości sfałdowania i przemieszczenia bloków starszego podłoża w inne miejsca.
Rysunek 8-5. Schematyczna mapa hydrogeologiczna użytkowych horyzontów wód podziemnych czwartorzędowych Zielonej Góry
Rysunek 8-6. Ludność i zużycie wody w Zielonej Górze [dane GUS i ZWiK]
Najmłodszy, ostatni lądolód, nazywany bałtyckim zatrzymał się na wyniosłości zielonogórskiej i jej nie przekroczył. Granica ta wydziela dwa typy struktur geologicznych:
Ten styl budowy geologicznej zadecydował o podziale struktur wodonośnych w granicach Zielonej Góry na dwa typy zbiorników wód podziemnych, różniących się warunkami występowania wody oraz wielkością struktur geologicznych.
Kemowo-zandrowy poziom wód podziemnych ukształtował się w osadach piaszczystych i piaszczysto-żwirowych, wodnolodowcowych, zalegających horyzontalnie i otulających od północy, wschodu i południa zaburzone glacitektonicznie osady Wału Zielonogórskiego. Miąższość warstwy wodonośnej, kemowo-zandrowej jest zmienna i waha się od kilkunastu do 25 - 35 m. Osady te charakteryzują się wysokimi współczynnikami filtracji i bardzo korzystnymi wydajnościami jednostkowymi, rzędu 10-20 m3/h/1 m depresji. Wody podziemne tego horyzontu charakteryzują się dobrymi parametrami jakościowymi. Wiele ujęć wody podziemnej z omawianego horyzontu nie wymaga uzdatniania wody. Wody poziomu kemowo-zandrowego na północy łączą się z wodami podziemnymi Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej, które zostały wydzielone w Główny Zbiornik Wód Podziemnych nr 150 podlegający szczególnej ochronie (patrz rys. 8-3 i rys. 8-5).
Elewacyjne zbiorniki wód podziemnych w granicach Zielonej Góry występują w najwyżej wyniesionych obszarach miasta. Zbiorniki elewacyjne wód podziemnych powstały w synklinach glacitektonicznych wypełnionych osadami piaszczysto-żwirowymi. Rozdzielone są antyklinami glacitektonicznymi zbudowanymi z trzeciorzędowych iłów oraz gliniastych osadów lodowcowych starszego plejstocenu. Miąższość osadów piaszczysto-żwirowych w osiowych częściach synklin osiąga 100 m. Często w strefie zbiorników elewacyjnych występują dodatkowe zaburzenia w postaci bloków przetransportowanych z innych miejsc. Na terenie miasta wydzielono szereg zbiorników elewacyjnych o szerokości od kilkudziesięciu do ponad 150 m i długości od kilkuset metrów do kilku kilometrów. Zbiorniki elewacyjne wód podziemnych ciągną się równolegle do osi Wału Zielonogórskiego i mają ograniczone rozprzestrzenienie. Wydajności ujęć wody zlokalizowanych w omawianej strefie są wysokie: 10 - 30 m3/h przy 1 m depresji. Ze względu na ograniczone rozprzestrzenienie struktur wodonośnych przy niekontrolowanej eksploatacji studzien często dochodziło do zczerpywania zasobów wodnych i obniżenia zwierciadła wody na dużym obszarze.
Jeszcze w latach 70-tych przypuszczano, że elewacyjny zbiornik wód podziemnych tworzy jednolitą strukturę. Wykonane w 1970 roku badania wykazały, że wielkość zasobów eksploatacyjnych wód podziemnych jest ograniczona i nie powinna przekraczać [2]:
a) dla horyzontów elewacyjnych - 4 644 m3/d,
b) dla horyzontów kemowo-zandrowych - 9 904 m3/d,
przy określonej odnawialności powyższych horyzontów rzędu:
a) 6192 m3/d - dla horyzontów elewacyjnych,
b) 12 494 m3/d - dla horyzontów kemowo-zandrowych.
Jeżeli porównamy wzrost ludności i zapotrzebowania na wodę - począwszy od lat 60-tych ubiegłego stulecia to staje się oczywistym, że lokalne zasoby wody podziemnej w granicach Zielonej Góry nie mogły pokrywać rosnących potrzeb bez negatywnych skutków dla środowiska gruntowo-wodnego. Oprócz wodonośnych horyzontów czwartorzędowych w granicach Zielonej Góry stwierdzono występowanie intensywnie nawodnionych osadów mioceńskich w strefie głębokości 199,5 - 355,0 m (otwór badawczy wykonany przy ul. Fabrycznej na terenie byłej winiarni w roku 1980). Wystąpiły tu wody o charakterze subartezyjskim, lecz nie ustalono technicznych możliwości eksploatacji tej warstwy.
8.3. Zaopatrzenie w wodę i jakość wody pitnej
Rozwój miasta oparty na rozwoju społeczno-gospodarczym skoordynowanym z ochroną środowiska naturalnego nazywany jest zrównoważonym. Troska o korzyści dla mieszkańców miasta: tworzenie miejsc pracy, dążenie do poprawy poziomu ich życia, przy dbaniu o zachowanie walorów środowiska należy do głównych zadań władz samorządowych. Rozwój miasta powinien więc być uporządkowany i przemyślany. Zasoby wodne zgromadzone w mieście i jego otoczeniu powinny podlegać szczególnej ochronie i mądremu zarządzaniu.
Bardzo istotnym wydaje się pytanie: czy lokalizacja Zielonej Góry odpowiada jej wielkości? Położenie i zasoby przyrodnicze, a szczególnie zasoby wody tak istotne w rozwoju miasta, są ograniczone, a więc i ekspansja miasta ma też swoje granice. Śledząc rozwój miasta i zaopatrzenie w wodę pitną mieszkańców w ostatnim okresie, widać wyraźnie, że jego stan balansuje na granicy równowagi. Rozwój demograficzny Zielonej Góry przez ostatnie sześćdziesiąt lat był bardzo dynamiczny. Tuż przed wojną Zielona Góra była małym niemieckim miastem liczącym zaledwie dwadzieścia parę tysięcy mieszkańców (rys. 8-6), żeby na początku trzeciego tysiąclecia osiągnąć blisko sto dwadzieścia tysięcy. Wzrost ludności w mieście spowodowany był przyrostem naturalnym i włączeniem w granice administracyjne miasta otaczających wsi: Chynów i Jędrzychów, które w okresie przyłączania posiadały własne ujęcia wody podziemnej. Obecnie nie zauważa się przyrostu ludności, a nawet obserwuje się tendencję spadkową liczby mieszkańców - główną przyczyną jest brak przyrostu naturalnego ludności.
Polityczne decyzje włodarzy województwa i miasta w niedawnej PRL-owskiej przeszłości wymuszały jego rozwój nie patrząc na życiodajność środowiska naturalnego przynależnego miastu, którego możliwości szczególnie od strony zasobów wodnych były ograniczone. Braki wody w Zielonej Górze, z racji jej górzystego położenia, zaczęto szczególnie odczuwać w latach 60-tych dwudziestego wieku. Studnie głębinowe na terenie miasta nie były w stanie dostarczyć wymaganej ilości wody na potrzeby mieszkańców i rozwijającego się gwałtownie przemysłu. Sytuację pogorszyła jeszcze likwidacja części istniejących studzien.
Wobec braku wody zaczęto poszukiwać jej źródeł poza miastem. W 1966 roku uruchomiono w rejonie Zawady 22 otwory eksploatacyjne, zlokalizowane w dolinie Odry, w odległości około 7 km od miasta. Ujęcie to składa się z grupy studzien zlokalizowanych na obszarze o długości 2200 m uformowanej w kształcie łuku. Zasoby wody tam zgromadzone udokumentowano na około 48 tys. m3/d, pochodzą one łącznie z dopływów z Wału Zielonogórskiego i infiltracji z rzeki Odry. Eksploatacja początkowo wynosiła 12-16 tys. m3/d.
Jakość wody poza nieznacznie przekroczoną zawartością żelaza odpowiadała normom. Zbyt duży pobór wody spowodował katastrofę hydrogeochemiczną, która wystąpiła w 1971 r. Polegała ona na tym, że gwałtownie w wodzie wzrosła zawartość związków żelaza i siarki, których ilość zagrażała zdrowiu mieszkańców.
W ramach pilnego poszukiwania rozwiązania problemu skoncentrowano się na nowym z kolei źródle wody, nad ujęciem powierzchniowym wody z rzeki Obrzycy, której wody uznawano wtedy za pierwszej klasy czystości. Woda surowa ujmowana na ujęciu w miejscowości Sadowa zawierała związki organiczne, a jej temperatura była niestabilna. Powstały jednak nowe problemy związane z uzdatnianiem wody oraz jej transportem do odległej o kilkanaście kilometrów Zielonej Góry. Cały system zaopatrzenia w wodę miasta wymagał istotnej przebudowy. Jakość wody w zlewni Obrzycy z upływem czasu uległa pogorszeniu, a co za tym idzie pogorszyła się jakość wody pitnej w mieście. Wzrosła w niej przede wszystkim zawartość trihalometanów i pogorszyły się własności organoleptyczne wody pitnej. Chlorowce organiczne były generowane w stosowanym procesie uzdatniania i przechodziły do wody pitnej. W celu wyeliminowania tych niedogodności Zielonogórskie Wodociągi ciągle poszukiwały nowych technologii uzdatniania wody i ulepszały aktualnie stosowane.
Przemiany wolnościowe w kraju uczyniły dyskusję na temat zaopatrzenia w wodę Zielonej Góry bardziej otwartą. Rada Miasta Zielonej Góry włączyła się również żywo w działania związane z poprawą jakości wody. Efektem wymienionych działań było podjęcie Uchwały, która zobowiązywała Zarząd Miasta do wykonania studium dotyczącego zaopatrzenia miasta w wodę pitną. Państwowy Instytut Geologiczny we Wrocławiu na zlecenie Urzędu Miasta opracował w 1998 r. Studium zaopatrzenia w wodę miasta Zielonej Góry w okresach perspektywicznym i kierunkowym [7]. Opracowanie krytycznie oceniło obecny system zaopatrzenia miasta w wodę, jednak w trudnej sytuacji Zielonej Góry w tym względzie zalecono kontynuowanie poboru wód powierzchniowych z ujęcia w Sadowej. Uznano za bardzo ważne sporządzenie dokumentacji dotyczącej rozwoju studni głębinowych i sposobu eksploatacji wód podziemnych na terenie miasta. Kontrolowany pobór wody winien zapobiegać nadmiernej eksploatacji wód podziemnych, bez uwzględniania wielkości zasobów odnawialnych. W okresie kierunkowym zalecono wykorzystanie wód o "wysokich walorach" występujących w strukturze okolic Gryżyny.
Obecnie jakość wody pitnej w mieście uległa pewnej poprawie, a przyczyna tkwi w głównej mierze w spadku zużycia wody (rys. 8-6) i we wzroście ilości wód głębinowych w ogólnej masie dostarczanej do miasta wody. W "Raporcie oddziaływania na środowisko dla przedsięwzięcia: Uporządkowanie gospodarki wodno-kanalizacyjnej Miasta Zielona Góra oraz Gmin Zielona Góra i Świdnica" [9] podano zalecane udziały procentowe poszczególnych ujęć wody: Obrzyca (wody powierzchniowe) - 46,7%, studnie głębinowe na terenie miasta - 15,9% i ujęcie lewarowe w Zawadzie - 37,4%. Wody głębinowe nie wymagają uzdatniania chyba, że posiadają zwiększoną zawartość żelaza. Pozbycie się żelaza nie wymaga zbyt skomplikowanych technologii uzdatniania, które wykorzystują przede wszystkim proces napowietrzania wody. Nie bez znaczenia jest tu stabilna temperatura wody głębinowej w porównaniu z zmienną w zależności od pogody temperaturą wody powierzchniowej. Należy zwrócić uwagę, że wody z ujęcia lewarowego w Zawadzie nie mają sensu stricte charakteru wód głębinowych, ze względu na obecność w niej związków organicznych [8, 10]. W takim przypadku proces uzdatniania powinien być podobny do uzdatniania wód powierzchniowych.
Poprawa jakości wody jest również wynikiem ciągłych starań Zielonogórskich Wodociągów o udoskonalanie technologii uzdatniania i stosowania coraz lepszych związków chemicznych. Istotne jest również ciągłe monitorowanie jakości wody i precyzyjne dawkowanie reagentów używanych do uzdatniania wody.
W procesie uzdatniania wody powstają w znacznej ilości odpady poprodukcyjne w postaci osadów gromadzonych w lagunach [ZWiK]. Pochodzą one z popłuczyn na mikrositach i filtrach pośpiesznych oraz stanowią osad nadmierny z procesu klarowania wody. W ostatnich pięciu latach ilości tych odpadów wynosiły odpowiednio: 2000 r. - 475,4 Mg, 2001 r. - 447,6 Mg, 2003 r. - 407,1 Mg, 2004 r. - 416,8 Mg. Odpady w ponad połowie składają się z wodorotlenku żelaza, pozostałe składniki to wodorotlenki glinu, fosforany, dwutlenki manganu, zawiesiny organiczne i inne. Odpady nie są toksyczne, ale jednak dla środowiska nie są obojętne, tworzą dodatkowy balast i wymagają przestrzeni do ich składowania. Powstawanie dużej ilości odpadów poprodukcyjnych w procesie uzdatniania wody powierzchniowej jest jeszcze jednym argumentem za stosowaniem wód głębinowych dla zaopatrzenia miasta w wodę pitną.
Zrównoważony rozwój Zielonej Góry powinien zabezpieczać dostateczne ilości dobrej wody w mieście. Rozważne nią gospodarowanie polega na stwarzaniu warunków do jej gromadzenia. Górzyste ukształtowanie terenu, na którym leży miasto jest niekorzystne i nie sprzyja utrzymywaniu wody, która grawitacyjnie spływa w kierunku otaczających obszarów. Lasy, w które nasz rejon jest bogaty, sprzyjają utrzymywaniu wody. Przykładowo teren "spalonego lasu" uważany obecnie za inwestycyjny, spełniał w niedalekiej przeszłości pożyteczną rolę jako magazyn słodkiej wody. Dbanie o lasy jest głównym zadaniem dobrego gospodarza.
8.4. Zrównoważona gospodarka zasobami wodnymi Zielonej Góry
Każdy region fizyczno-geograficzny posiada określony charakterystyczny potencjał zasobowy elementów środowiska. Zasoby naturalne Ziemi dzielą się na:
a) stałe nieodnawialne względnie odnawialne w bardzo długim czasie geologicznym, jak np.: węgiel kamienny, ropa naftowa, złoża metali itp.,
b) zmienne odnawialne w wyniku stałych procesów geodynamicznych, jakie zachodzą stale na powierzchni i wewnątrz naszej planety.
Do zasobów zmiennych podlegających ciągłemu odtwarzaniu można zaliczyć: tlen w atmosferze, zasoby świata roślinnego i zwierzęcego, gleby, zasoby wód gruntowych.
Zasoby odnawialne można podzielić na dwie części:
Przykładem zmienności zasobów wodnych kuli ziemskiej jest obieg wody w przyrodzie. Zmiany jakościowe i ilościowe wód podziemnych są praktycznie niezauważalne dla człowieka.
Również na co dzień nie zauważa się, że woda jest substancją, która w tych samych warunkach ciśnienia i temperatury może występować w różnych postaciach fizycznych. Fakt ten sprawia, że wodą, zarówno w przeszłości i także dzisiaj trudno jest zarządzać. Na przestrzeni wieków i w najnowszej historii popełniono w Zielonej Górze wiele błędów w zarządzaniu zasobami wodnymi, w wyniku, których doprowadzono do:
Rysunek 8-7. Zmiana warunków hydrologicznych Zielonej Góry w XX wieku w rejonie Starego Miasta
Na zasoby wodne każdego obszaru składają się:
Dla prowadzenia zrównoważonej gospodarki zasobami wodnymi wybranego obszaru należy rozpoznać różne składniki bilansu wodnego i na tej podstawie ustalić strategię gospodarki wodnej. Należy podkreślić, że ilość wody w przyrodzie jest stała. Woda znajduje się w ciągłym obiegu i nieustannie zmienia postacie swego występowania. Przyjmując, że w określonym długim czasie ilość zasobów wodnych dla wybranej zlewni lub jej fragmentów jest stała, to dla podjęcia decyzji o zrównoważonej gospodarce wodnej najlepiej posłużyć się równaniem bilansu wodnego.
Wzajemne związki opadów P, odpływów H, parowania terenowego S i zmian retencji R określa skrócony wzór bilansu wodnego Pencka:
W hydrogeologii dla określenia wielkości zasilania poziomu wód gruntowych bardzo duże znaczenie praktyczne ma określenie wielkości odpływu powierzchniowego i podziemnego.
Obliczone na podstawie pomiarów w sieci piezometrów amplitudy zwierciadła wody podziemnej za lata 1968-70 dla Wysoczyzny Zielonogórskiej pozwoliły oszacować bilans wodny dla tego regionu. Podstawowe elementy bilansu przedstawiono w tabeli 8.1.
Tabela 8.1. Elementy bilansu wodnego Wysoczyzny Zielonogórskiej
|
Składniki bilansu wody
|
[mm]
|
[%]
|
|
Parowanie terenowe
|
385,0
|
67,6
|
|
Odpływ podziemny
|
105,0
|
18,4
|
|
Odpływ powierzchniowy
|
80,0
|
14,0
|
|
Razem średni opad roczny
|
570,0
|
100,0
|
Uzyskaną wielkość odpływu podziemnego w wysokości 105 mm rocznie należy uznać jako zasoby odnawialne dynamiczne zmienne 1-go czwartorzędowego poziomu wód podziemnych dla Wysoczyzny Zielonogórskiej [4]. Wartość 105 mm odpływu podziemnego dla obszaru elewacyjnego Zielonej Góry należałoby traktować jako zasoby dyspozycyjne, z koniecznością prowadzenia na terenie ujęć wód podziemnych systematycznego monitoringowania stanów zwierciadła wody i wielkości jej poboru.
Sytuacja hydrogeologiczna na obszarze tzw. kemowo-zandrowym, który obejmuje północne obszary Zielonej Góry i został włączony do Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 150 - Pradolina Warszawa-Berlin, charakteryzuje się bardzo korzystnymi zasobami i nieporównywalnie dobrą jakością wody. Tereny położone między Zieloną Górą, Płotami i Czerwieńskiem powinny być traktowane jako perspektywiczne dla zaopatrzenia w wodę Zielonej Góry.
Zasoby wód powierzchniowych Zielonej Góry są bardzo ubogie. Na szczególną uwagę zasługuje ciek: Pustelnik (d. Srebrzanka), na bazie którego zbudowano największy w Zielonej Górze ośrodek wypoczynkowy "Ochla". Również i tu popełniono błędy hydrologiczne, gdyż ze względu na zbyt duże powierzchnie zbiorników wzrosło parowanie na tyle, że doprowadza do zaniku przepływu wody w wielu miejscach, poniżej zbiorników rekreacyjnych. Nie przeprowadzono tu analizy bilansu w celu zapewnienia przepływu gwarantowanego, niezbędnego dla utrzymania życia biologicznego.
Cieki Gęśnik i Dłubnia wymagają wykonania pełnej inwentaryzacji hydrologicznej i opracowania zagospodarowania przestrzennego ich dolin.
Opady atmosferyczne w wysokości ponad 600 mm rocznie (średnia z 40-lecia), czynią Zieloną Górę stosunkowo zasobną w tego typu wody. Wg miernika suchości klimatu opartego o średnią wielkość opadu dla danego terenu, Zielona Góra zalicza się do klimatu mało wilgotnego. Wał Zielonogórski stanowi "wyspę" wśród terenów o klimacie umiarkowanie suchym. W naszych warunkach nie rozwinęła się praktyka ujmowania opadów dachowych dla zaopatrzenia w wodę pitną i gospodarczą. W latach 80-tych ubiegłego stulecia w Instytucie Inżynierii Środowiska W.S.Inż. w Zielonej Górze, przeprowadzono analizy i badania dotyczące możliwości ujmowania wód dachowych dla zaopatrzenia budynków jednorodzinnych, szklarni i innych obiektów. Wyniki tych badań były bardzo zachęcające. Z powierzchni dachowej dla potrzeb 4-5 osobowej rodziny można uzyskać 50-70 % rocznych potrzeb wodnych. Jeżeli się uwzględni, że w Polsce jest ponad 12 milionów domów jednorodzinnych - to ujmując wody dachowe przyczyniamy się do zatrzymania znacznych ilości wody, które bezpowrotnie odpływają do morza. Byłaby to bardzo pożyteczna mała retencja, która mogłaby przyczynić się do bardziej zrównoważonej gospodarki wodami podziemnymi i powierzchniowymi.
8.5. Podsumowanie
1. Intensywny rozwój demograficzny Zielonej Góry oraz rozbudowa różnych gałęzi przemysłu wodochłonnego w XX-wieku nie pozwoliły na pełne pokrycie potrzeb wodnych występujących w granicach Zielonej Góry. Zaszła konieczność doprowadzenia wody spoza granic miasta. Katastrofa hydrochemiczna, jaka wystąpiła na przełomie lat 1966-68 zmusiła do ograniczenia poboru wody ze studzien i szukania innych źródeł wody. Dla pełnego zabezpieczenia zaopatrzenia miasta w wodę wybudowano ujęcie brzegowe na rzece Obrzycy, które w pełni pokrywa niedobory. Jest to jednak woda o bardzo zmiennych okresowo parametrach jakościowych i często organoleptycznie i chemicznie nie odpowiada wymaganiom I-klasy czystości. Proces uzdatniania wody jest bardzo skomplikowany i nie w pełni daje oczekiwane efekty.
2. Zasoby wodne Zielonej Góry nie są obfite. Największy ciek powierzchniowy Złoty Potok stracił na przestrzeni wieków charakter cieku naturalnego i stał się kanałem ściekowym. Również z terenu miasta zanikło wiele mniejszych cieków i źródeł. Na ostatnim "bijącym" w śródmieściu źródle pomiędzy ul. Drzewną i aleją Konstytucji 3-go Maja zbudowano stację paliw.
3. Dalszy rozwój demograficzno-cywilizacyjny Zielonej Góry może być realizowany po spełnieniu następujących warunków:
- doprowadzenie wody z ujęć wód podziemnych spoza granic miasta, ze złóż o wysokiej jakości wody. Rejonami perspektywicznymi dla budowy ujęć wód podziemnych mogą być:
- złoża wód podziemnych występujące w rejonie Gryżyny - GZWP nr 148,
- tereny wodonośne na N od Zielonej Góry na obszarze Przylep - Czerwieńsk, na południowych peryferiach GZWP nr 150 (rys. 8-3 i rys. 8-4).
- wprowadzenie racjonalnej i kontrolowanej gospodarki wodnej istniejących zasobów wód podziemnych i powierzchniowych występujących w granicach administracyjnych miasta.
4. Zrównoważony rozwój gospodarki zasobami wodnymi na obszarze miasta powinien polegać na:
A. w zakresie wód podziemnych:
- prowadzeniu eksploatacji wód podziemnych z wydajnością nie przekraczającą wielkości zasobów odnawialnych,
- prowadzeniu systematycznego monitoringu stanów zwierciadła wód w istniejących na terenie Zielonej Góry piezometrach oraz w dostosowanych do pomiarów studniach komunalnych ZWiK wyłączonych z eksploatacji. Prowadzenie pomiarów powinno być zsynchronizowane z poborem wody do badań laboratoryjnych w celu oznaczenia wybranych wskaźników. Z wykonanych pomiarów powinny być opracowywane sprawozdania a ich wyniki należy publikować w biuletynie Urzędu Miasta. Będzie to materiał do analiz stanów zasobów wody podziemnej w mieście, a dla projektantów dane dla poprawnego projektowania głębokości fundamentów.
B. w zakresie wód powierzchniowych:
- wykonanie pełnej inwentaryzacji hydrograficznej i zagospodarowanie hydrotechniczne cieków: Pustelnik (d. Srebrzanka), Dłubnia (d. Brzeźniak), Gęśnik (d. Moczydło),
- opracowanie na podstawie wykonanej inwentaryzacji (w drugim etapie) koncepcji zagospodarowania dolin tych cieków.
C. w zakresie lepszego wykorzystania zasobów wodnych:
- podjęcie prac zmierzających do wykorzystania opadów atmosferycznych. Zielona Góra posiada bardzo korzystne usytuowanie na wododziale Wału Zielonogórskiego i zwiększone opady atmosferyczne, wynoszące ponad 636 mm (średnia wielolecia). Opady te pozwalają zaliczyć obszar Zielonej Góry do typu klimatu mało wilgotnego (500 - 700 mm/rok). Otaczające Wał Zielonogórski krainy fizycznogeograficzne zalicza się do krain o klimacie umiarkowanie suchym (250 - 500 mm/rok). W związku z występującymi zmianami klimatycznymi na Ziemi, powodującymi zmiany w rozmieszczeniu zasobów wodnych - wodzie pochodzącej z opadów atmosferycznych należy poświęcać więcej uwagi.
Zadaniem Władz Samorządowych powinno być:
- dążenie do rozdzielenia wód opadowych od ścieków komunalnych,
- przetrzymywanie części wód opadowych w zbudowanych do tego celu zbiornikach, które na terenie miasta obok walorów estetycznych gromadziłyby wodę retencyjną na sytuacje awaryjne,
- wykorzystanie wód deszczowych dla zaopatrzenia w wodę budownictwa jednorodzinnego.
Na obszarze Zielonej Góry i w okolicy wody opadowe mogą pokrywać do 50% zapotrzebowania mieszkańców domów jednorodzinnych oraz gospodarstw hodowlanych i ogrodniczych. Wody opadowe wielu krajów basenu Morza Śródziemnego pokrywają częściowo potrzeby wodne mieszkańców. W niektórych krajach Unii Europejskiej obowiązuje dla indywidualnego budownictwa mieszkaniowego projektowanie instalacji dla przechwytywania wód deszczowych i ich wykorzystywanie na potrzeby gospodarcze oraz do utrzymywania czystości na posesji.
Przedstawione zasady tworzenia programów bardziej racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi przyczyniają się do bardziej zrównoważonego gospodarowania tymi bardzo ważnymi zasobami środowiska. Problematyka prognozowania i zarządzania zasobami wodnymi powinna być realizowana przez jednostkę administracyjną Urzędu Miasta zajmująca się ochroną środowiska.
Zasoby wodne i gospodarka wodą na świecie jest jednym z najważniejszych problemów współczesnego człowieka. Wody czystej i pitnej będącej źródłem życia jest coraz mniej. Dlatego zaopatrzenie w wodę jest zadaniem strategicznym dla mieszkańców Ziemi. Na tle Świata i Europy Polska posiada małe zasoby wody. Cechuje je duża niestabilność i nierówność występowania [11].
Zielona Góra i okolice ze względu na jej geograficzne położenie posiada szczególnie niekorzystne warunki dla zaopatrzenia w wodę. Położenie górzyste miasta sprzyja spływaniu wody (woda "nie trzyma się terenu miasta").
Władze samorządowe powinny opracować program retencji wód i realizować go w praktyce. Należy zatrzymywać wodę w mieście przez odbudowę i budowę nowych zbiorników wodnych i fontann. Nie można dopuszczać do nieuzasadnionej wycinki lasów i pojedynczych drzew, a przeciwnie należy dbać o ich odnowę. Lasy tworzą korzystny ekosystem do gromadzenia wody. Źródła wewnętrzne - studnie głębinowe na terenie miasta powinny być szczególnie chronione i mądrze eksploatowane.
Władze miasta powinny dokonać oceny zasobów wodnych i przeglądu gospodarki wodnej, a więc również zaopatrzenia w wodę pitną Zielonej Góry w ujęciu kierunkowym i perspektywicznym. Są już wykonane specjalistyczne opracowania, do których wystarczy wrócić i poddać je szczegółowej analizie.
Rozwój przemysłu nie może być realizowany kosztem niszczenia przyrody, szczególnie w takim wrażliwym przyrodniczo mieście, jakim jest Zielona Góra. Ilości sprzedawanej wody nie powinna też być kryterium jakości przedsiębiorstwa wodociągowego. Działania gospodarcze w mieście powinny być podporządkowane możliwościom środowiska naturalnego i nie powinny zakłócać równowagi przyrody, w tym również bilansu wodynego. Gospodarowanie wodą należy uznać za element zrównoważonego rozwoju Zielonej Góry.
Ireneusz Wróbel, Zygmunt Lipnicki
Instytut Inżynierii Środowiska Uniwersytetu Zielonogórskiego
Literatura
| Poprzedni | Spis treści | Następny |