7. Stan czystości wód powierzchniowych Zielonej Góry

autor: Wojciech Konopczyński

Wstęp

Miasto Zielona Góra posadowione jest w środkowej części wału wzgórz morenowych Wysoczyzny Zielonogórskiej. W obrębie miasta istnieje kilka naturalnych cieków powierzchniowych. W linii wierzchołków wzgórz przebiega wododział. Na północ od tej linii biorą swój początek rzeki: Gęśnik (inna nazwa to Moczydło) i Łącza (Złota Łącza, Łęcza), które po połączeniu poprzez rzekę Zimną Wodę uchodzą przed Krosnem Odrzańskim do Odry, natomiast na południe od tej linii biorą swój początek strumienie: Dłubnia (Dłubnik, Brzeźniak) i Pustelnik (Srebrzanka, Sążnik), które są dopływami rzeki Ochli uchodzącej na wysokości miejscowości Bobrowniki do Odry.

Praosada Zielonej Góry została założona w XII wieku na równinnej rozległej terasie w okolicach dzisiejszego Winnego Wzgórza. Jedną z przesłanek wyboru lokalizacji była płynąca obok rzeka Łącza, wówczas charakteryzująca się czystą wodą i wartkim przepływem [6]. Źródła rzeki, położone były na obszarze dzisiejszego Browaru i spływały doliną przebiegającą obecną ulicą Strzelecką, poprzez Park Sowińskiego, ul. Licealną, pomiędzy Wieżą Głodową, a kościołem Św. Jadwigi do ulicy Kupieckiej i dalej ul. Batorego w kierunku Przylepu. W miarę upływu lat wskutek sczerpywania zasobów wód podziemnych podczas intensywnego rozwoju miasta tereny źródliskowe położone na wysokości 170 m npm zaczęły ulegać obniżeniu. Na skutek odprowadzania do rzeki ścieków, przestała ona pełnić funkcje gospodarcze i stała się miejskim kolektorem ściekowym. Obecnie wody rzeki w obrębie miasta ujęte są w podziemne kanały ogólnospławne. Zbierają one ścieki komunalne wraz z wodami opadowymi i odprowadzają je do betonowego kanału otwartego prowadzącego na miejską oczyszczalnię ścieków w Łężycy. Sama rzeka, do której na terenie miasta odprowadzane są tylko wody burzowe, swój początek bierze w dolinie pomiędzy ulicami Foluszową a Olchową. W ostatnich kilkunastu latach znacznie zmalało zużycie wód podziemnych ujmowanych na terenie miasta. Na początku lat dziewięćdziesiątych, w wyniku zaprzestania produkcji przez wodochłonne zakłady przemysłowe, położone na południe od Starego Miasta, nastąpiło znaczne podniesienie lustra wód podziemnych. Na terenie miasta miała miejsce tzw. "ukryta powódź" i nastąpiło podtopienie piwnic wielu budynków. Pojawiły się też nowe miejsca wypływu wód podziemnych (między innymi przy ul. Szczekocińskiej i ul. Drzewnej). Dodatkowo stwierdzono, że dawnymi zasypanymi dolinami rzek przesiąka woda podtapiając piwnice w rejonie śródmieścia [4,5].

W obrębie granic miasta istnieje kilka niewielkich zbiorników wodnych. Na rzece Pustelnik znajduje malowniczy staw, miejskie kąpielisko i dalej zbiornik rekreacyjny służący głównie wędkarzom. Pomiędzy Pustelnikiem, a Dłubnią - w okolicach pętli autobusowej przy ulicy Jędrzychowskiej, znajdują się dwa zbiorniki wodne powstałe w wyrobiskach po wydobyciu gliny. Zdecydowanie większy zbiornik tego typu położony jest na zachodniej granicy miasta w pobliżu nieistniejącej już cegielni. Glinianki nie są wykorzystywane gospodarczo. Przy ulicy Konwaliowej, na terenie prywatnym położony jest mały bezodpływowy staw. Podobny, ale większy, zagospodarowany rekreacyjnie staw, znajduje się na terenie bazy PEDiZ-u przy ul. Botanicznej. Staw ten w dawniejszych latach był częścią odbudowywanego obecnie Ogrodu Botanicznego. W zlewni Dłubni, znajdują się zbiorniki położone na terenie miejskiego składowiska odpadów w pobliżu Ogrodów Działkowych. W czasach historycznych cieki: Dłubnia i Pustelnik charakteryzujące się ówcześnie wartkim nurtem obdarzały mocą swojego przepływu kilka nieistniejących już młynów wodnych. Obecnie napełnienie koryt wodą tych cieków uzależnione jest w głównej mierze od opadów. Dłubnia w swoim wschodnim, górnym odcinku jest ciekiem zanikającym, z miejscami suchym dnem. Za Osiedlem Wazów w rejonie źródliskowym Gęśnika znajdują się zagospodarowane rekreacyjnie stawy. Poniżej usytuowany jest sztuczny zbiornik Wagmostaw, który w niedalekiej przeszłości tętnił życiem, a teraz jest zaniedbany i zanieczyszczony. Dalej, przy ul. Źródlanej, znajduje się stary, nieczynny i zdewastowany basen odkryty. Najbliższym naturalnym zbiornikiem wodnym służącym mieszkańcom Zielonej Góry do rekreacji i wypoczynku jest oddalone o około 30 kilometrów w kierunku Krosna Odrzańskiego jezioro Dąbie Duże.

Rysunek 7-1. Wody powierzchniowe Zielonej Góry

Wody powierzchniowe płynące położone na terenie miasta były, w latach 1979 - 1982 systematycznie (w odstępach miesięcznych) badane przez laboratorium Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Zielonej Górze (dawniej Wojewódzkiego Ośrodka Badań i Kontroli Środowiska). W późniejszym okresie, w latach osiemdziesiątych, kilkakrotnie przez laboratorium Politechniki Zielonogórskiej. W latach 2000, 2002, 2003 i 2004 jednorazowe badania analityczne jakości wód tych cieków, w wybranych przekrojach pomiarowych pokazanych na rysunku nr [7-1.], wykonało na zlecenie Urzędu Miasta laboratorium WIOŚ w Zielonej Górze. Ocenę stanu czystości cieków zielonogórskich z lat 1978 - 1982 i 2000 roku oraz opis stanu jakości jeziora Dąbie znaleźć można w poprzednim opracowaniu "Stan Środowiska w Zielonej Górze w 1999 r." wydanym w 2000 roku [1].

W niniejszym rozdziale przedstawiono opis stanu czystości strumieni zielonogórskich i dwóch wybranych źródeł na podstawie wyników badań ich składu fizyko-chemicznego oraz stanu bakteriologicznego, wykonanych w okresie jesieni, w latach 2002-4.

Strumień Pustelnik - malowniczy staw powyżej kąpieliska "Ochla"

7.1. Strumień Pustelnik

Kontrola stanu czystości strumienia Pustelnik przeprowadzona w okresie jesiennym w latach 2002-4 w punktach kontrolnych powyżej kąpieliska "Ochla" i poniżej zbiornika rekreacyjnego wykazała, że pod względem wskaźników fizycznych, tlenowych, większości biogennych i zasolenia kwalifikuje się do wód o bardzo dobrej lub dobrej jakości (tab. 7.1). Wyjątkiem są trochę wyższe stężenia azotu Kjeldahla (III klasa) stwierdzone w punkcie kontrolnym usytuowanym poniżej zbiornika rekreacyjnego.

Tabela 7.1. Jakość wód strumienia Pustelnik w latach 2002-2004

(kliknij prawy przycisk, aby powiększyć)

Pod względem sanitarnym, wody strumienia Pustelnik uległy w ostatnich dwóch latach (w stosunku do lat wcześniejszych) zdecydowanemu pogorszeniu. W 2004 roku ich jakość była zła i odpowiadała V klasie. Świadczy to o nadmiernej presji antropogenicznej na wody cieku.

Przepływ chwilowy wód w strumieniu zmierzony w dniu badań w 2002 roku był niewielki i wynosił powyżej Kapieliska 22 dm³/s, a w punkcie kontrolnym poniżej zbiornika rekreacyjnego 18 dm³/s.

7.2. Strumień Dłubnia

Kontrolę wód w latach 2002-4 strumienia Dłubnia przeprowadzono w trzech punktach pomiarowych: przy moście na ul. Nowej (Dłubnia Wschodnia), w odcinku początkowym przy moście na ul. Botanicznej i przy moście na ulicy Wierzbowej (Dłubnia Zachodnia).

Strumień Dłubnia - przy ul. Wierzbowej

Tabela 7.2. Jakość wód strumienia Dłubnia Wschodnia w latach 2002-2004

(kliknij prawy przycisk, aby powiększyć)

Analiza wyników badań wód strumienia Dłubnia Wschodnia wskazuje, że pod względem wskaźników fizycznych, tlenowych, większości biogennych, zasolenia i mikrobiologicznych kwalifikuje się do wód o bardzo dobrej lub dobrej jakości (tab. 7.2). Wyjątkiem jest stężenie azotu Kjeldahla - trochę wyższe od wartości granicznej II klasy jakości.

Przepływ chwilowy wód w strumieniu zmierzony w dniu badań w 2002 roku był bardzo mały i wynosił tylko ok. 3 dm³/s.

Tabela 7.3. Jakość wód strumienia Dłubnia Zachodnia w latach 2002-2004

(kliknij prawy przycisk, aby powiększyć)

Jakość wód strumienia Dłubnia Zachodnia w obu kontrolowanych przekrojach pomiarowych ze względu na zbyt wysoką zawartość związków biogennych i zbyt wysokie zanieczyszczenie mikrobiologiczne odpowiadała złej V klasie jakości wód powierzchniowych (tab. 7.3). W wodach cieku obserwowano bardzo wysoką zawartość amoniaku, który jest wskaźnikiem obecności w wodach świeżych zanieczyszczeń organicznych, najczęściej ścieków komunalnych. Zanieczyszczenie cieku związkami organicznymi potwierdzają wysokie wartości wskaźników tlenowych (BZT₅, ChZT-Cr), biogennych (azot Kjeldahla, fosforany) i mikrobiologicznych (NPL bakterii grupy coli typu kałowego, miano bakterii grupy coli typu kałowego). Stan czystości wód strumienia Dłubnia Zachodnia z dużym prawdopodobieństwem wskazuje, że do jego wód nadal odprowadzane są ścieki bytowo gospodarcze z budynków położonych na terenie jego zlewni.

W dniu badań w 2002 r. przepływ chwilowy w cieku Dłubnia Zachodnia wynosił: przy moście na ul. Botanicznej - 15 dm³/s, a przy moście na ul. Wierzbowej 45 dm³/s.

7.3. Strumień Gęśnik

Ciek Gęśnik posiada dwa obszary źródliskowe. Pierwszy - w okolicach Starego Kisielina, który daje początek strumieniowi Gęśnik I i w okolicach akademików Uniwersytetu Zielonogórskiego - skąd wypływa Gęśnik II.

Jakość wód strumienia Gęśnik w latach 2002-4 badana była w czterech punktach pomiarowych: przy ul. Szwajcarskiej, na wypływie ze stawu "Wagmostaw", przy ul. Batorego i przy Trasie Północnej.

Strumień Gęśnik - powyżej Wagmostawu

Tabela 7.4. Jakość wód strumienia Gęśnik w latach 2002-2004.

(kliknij prawy przycisk, aby powiększyć)

(kliknij prawy przycisk, aby powiększyć)

Wyniki analiz wskaźników fizycznych, tlenowych, biogennych i zasolenia wykonanych w latach 2002-4 kwalifikują wody strumienia Gęśnik w górnym biegu przy ul. Szwajcarskiej do wód powierzchniowych bardzo dobrej i dobrej jakości, natomiast na wypływie ze zbiornika Wagmostaw, przy ul. Batorego i przy Trasie Północnej do wód dobrej i zadowalającej jakości (tab. 7.4). Pod względem sanitarnym stan cieku nie jest dobry. Badania mikrobiologiczne wskazują, że do cieku na całej badanej długości przedostają się ścieki sanitarne. W ciągu trzech lat stan cieku określony wskaźnikiem mikrobiologicznym uległ pogorszeniu z dobrej klasy jakości w 2002 roku do niezadowalającej i złej klasy jakości w 2004 roku.

W dniu badań w 2002 r. przepływ chwilowy w strumieniu Gęśnik wynosił: przy ul. Szwajcarskiej - 11 dm³/s, na wypływie ze zbiornika Wagmostaw - 45 dm³/s, przy ul. Batorego - 55 dm³/s, przy Trasie północnej 57 dm³/s.

7.4. Strumień Łącza

Strumień Łącza do czasu wybudowania i oddania do eksploatacji miejskiej oczyszczalni ścieków stanowił miejski kolektor ściekowy. Obecnie strumień na terenie miasta prowadzi niewielkie ilości wody i jest odbiornikiem ścieków z tzw. przelewów burzowych miejskiego kolektora ogólnospławnego.

Jakość wód strumienia Łącza w latach 2002-4 badana była w dwóch punktach pomiarowych: w górnym odcinku przy moście na ul. Foluszowej obok linii kolejowej Zielona Góra - Żary, Żagań i na granicy miasta przy moście na ul. Foluszowej, obok linii kolejowej Zielona Góra - Rzepin, Gubin.

Strumień Łącza - most kolejowy na trasie do Żar

Tabela 7.5. Jakość wód strumienia Łącza w latach 2002-2004.

(kliknij prawy przycisk, aby powiększyć)

Kontrola stanu czystości strumienia Łącza przeprowadzona w okresie jesiennym w latach 2002-4 wykazała, że pod względem wskaźników fizycznych, tlenowych i zasolenia kwalifikuje się on do wód o bardzo dobrej lub dobrej jakości (tab. 5). Wskaźniki biogenne kształtują się na poziomie dobrym i zadowalającym. Ciek po wielu latach prowadzi dość czyste wody. Niestety, wskaźniki mikrobiologiczne wskazują na postępujące, wyraźne zanieczyszczenie sanitarne wód cieku. W 2002 roku jakość wód strumienia pod względem mikrobiologicznym odpowiadała - I klasie, w 2003 roku - IV-V klasie a w 2004 roku już tylko złej, V klasie jakości.

W dniu badań w 2002 r. przepływ chwilowy w cieku Łącza wynosił: przy moście na ul. Foluszowej (obok linii kolejowej do Żar - 10 dm³/s, a przy moście na ul. Foluszowej (obok linii kolejowej do Gubina -
19 dm³/s.

7.5. Źródła Pustelnik i Gęśnik II

Na zlecenie Urzędu Miejskiego w Zielonej Górze, w listopadzie 2004 r., wykonane zostały wstępne badania fizyko-chemiczne i mikrobiologiczne wybranych, zlokalizowanych na terenie miasta Zielonej Góry, dwóch naturalnych źródeł. Badania miały na celu sprawdzenie stanu jakości fizyko-chemicznej i mikrobiologicznej ich wód.

Do oceny porównawczej wykorzystano dopuszczalne zakresy wartości wskaźników i parametrów, w zakresie minimalnym (bez określenia barwy, mętności i smaku), jakie są stosowane przez Państwową Inspekcję Sanitarną w monitoringu kontrolnym wód przeznaczonych do spożycia przez ludzi pochodzących z ujęć podziemnych i infiltracyjnych (zgodnie z Rozp. MZ z dn. 19.11.2002 r.).

Źródła usytuowane są: jedno w górnym odcinku strumienia Pustelnik - źródełko Pustelnik (Srebrzanka), drugie dające początek jednemu z dopływów do cieku Gęśnik - źródełko Gęśnik II, płynącemu przez park za Osiedlem Akademickim. Wody źródeł ujęte są przez rury z PCV, z których następuje samowypływ. Ujęcia są ogólnodostępne, bez żadnych zabezpieczeń lub wygrodzonych stref ochronnych.

Źródełko Pustelnik (Srebrzanka)

Tabela 7.6. Jakość wód źródeł Srebrzanka i Gęśnik II w 2004 r.

(kliknij prawy przycisk, aby powiększyć)

Wyniki badań analitycznych wskazują, że pod względem wskaźników fizycznych i organoleptycznych oraz parametrów chemicznych wody obu źródeł nie są zanieczyszczone i charakteryzują się dobrą jakością (tab. 6). Niestety wartości wskaźników bakteriologicznych nie odpowiadają wymaganiom mikrobiologicznym jakim powinna odpowiadać woda przeznaczona do spożycia przez ludzi.

Oba źródła w dniu poboru próbek do badań charakteryzowały się niewielkim wypływem: Pustelnik ok. 0,5 dm³/s, a Gęśnik II ok. 0,2 dm³/s.

Wojciech Konopczyński
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Zielonej Górze

Literatura

1. Damczyk K., Konopczyński W., rozdział:. "Wody powierzchniowe", w: "Stan Środowiska w Zielonej Górze w 1999 roku", wyd. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra, 2000.

2. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 11.02.2004 r., w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód, (Dz. U. Nr 32, poz. 284).

3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 19.11.2002 r., w sprawie wymagań dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, (Dz. U. Nr 203, poz.1718).

4. Wróbel I., Wróbel I., rozdział: "Zmiany stosunków wodnych Zielonej Góry", w: "Informacja o stanie środowiska na terenie województwa zielonogórskiego w latach 1995-1996", Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra, 1997.

5.. Wróbel I., rozdział: "Wody podziemne", w: "Stan Środowiska w Zielonej Górze w 1999 roku", wyd. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra, 2000.

6. Zajchowska S.,, rozdział: "Środowisko geograficzne", w: "Zielona Góra. Przyszłość i teraźniejszość", wyd. Instytut Zachodni, Poznań, 1962.